PËRFUNDIME

          Përshkrimi i hollësishëm i pikturës së Lepenicës, së Rubikut, së Vlashnjёs, i vizatimit të Reçit, të Xibrit, si dhe i pikturës së Bovillës e tё Trenit na mundësojnë nxjerrien e disa përfundimeve për të gjitha veprat e artit shkëmbor të zbuluara në Shqipëri e më gjerë.

·               Vendi ku janë bërë këto vepra ka një pozicion dominues mbi gjithë territorin dhe në shumicën e rasteve në lartësi të konsiderueshme nga niveli i detit. Tipik është pozicioni i strehës së Lepenicës, i shkëmbit të Xibrit, të Trenit, të Bovillës etj.

·   Midis  masiveve shkëmbore ka një zgjedhje që ka ardhur si rezultat i njohjes shumë të mirë të formacioneve shkëmbore. Pikturat janë bërë në shkëmbinj që i takojnë formacioneve të tercialit, që kanë një fortësi të qëndrueshme nga agjentët atmosferikë dhe formojnë faqe të lëmuara, siç është shkëmbi i Spilesë (Tren), shkëmbi i Xibrit, i Reçit, i Bovillës etj.

·   Shkëmbinjtë e zgjedhur për realizimin e pikturave shkëmbore gjenden në afërsi të vendbanimeve, në një distancë që mund të shkohet në rastet ceremoniale, p.sh., shkëmbi i Spilesë është gjysëm km larg vendbanimt të Trenit, piktura e Vlashnjes gjëndet 1,5 km larg vendbanimit, piktura e Lepenicës është disa kilometra nga shpella e Velçës. Ende nuk njohim vendbanimet prehistorike në afërsi të pikturës së Rubikut, të Bovillës, të Xibrit e të Reçit. Të para në shpërndarjen gjeografike, çdo njëri nga realizimet e artit shkëmbor i takonte një zone të caktuar. Piktura e Lepenicës gjendet në Shqipërinë Jugperëndimore, piktura e Trenit në Shqipërinë Juglindore, piktura e Bovillës në Shqipërinë e mesme, piktura e Rubikut në Shqipërinë e brendëshme veriperëndimore, incizimi i Xibrit në Shqipërinë e brendëshme qëndrore, incizimi i Reçit në Shqipërinë Verilindore dhe piktura e Vlashnjёs pak kilometra jashtë kufirit Verilindor të Shqipërisë.

          Këto cilësi të zgjedhjes së vendit, të pozicionit të shkëmbit e  të vetë faqes apo strehës ku njeriu prehistorik ka realizuar veprën e artit, nuk janë të rastësishme, po rezultat i një njohje të plotë të thellë të mjedisit  që e rrethonte. Duke zgjedhur ato shkëmbinj që veçoheshin nga të tjerët për madhështinë natyrore, ai ka ditur të krijojë një raport me madhështinë e forcën e tyre. Aty ato janë bërë si faqet e librit, biblioteka tempuj e hapur, ku në mënyrë të sintetizuar  e tё abstraguar, njeriu prehistorik arriti të fiksojë e të përjetësojë në faqet e shkëmbinjve konceptet mistiko-religjioze, të flasë me gjuhën e artit monumental me piktograme e ideograme).

          Në përmbajtje, në motivet e mjetet shprehëse, në ideogramet, veprat e artit shkëmbor të epokës së holocenit janë të njëjta ose mjaft të përafërta. Kështu, rrethi me katër a më shumë rreze është ideogrami kryesor që i bashkon, ai  është i pranishëm në Rubik, në Reç, në Xibër, në Bovillë. I tillë është edhe motivi i kryqit, i realizuar në përmasa të ndryshme në Reç, në Xibër e nё  Rubik.

          Figura antropomorfe qё zë një vend qendror në pikturën e Lepenicës, është kryesore edhe në pikturat e Rubikut dhe pjesërisht në mënyrë të zbehtë në incizimin e Reçit. Përdorimi i pikave në  plotësim të figurave është piktogrami që e ndeshim në Lepenicë e Rubik.

          Figurat e shrregullta gjeometrike janë piktograme që vёnë në lidhje të drejtpërdrejtë Lepenicën me Rubikun dhe me Reçin. Shenja të këtij piktogrami ka edhe në Reç. Ideograme të veçanta ka piktura e Vlashnjes, me motivin e spirales apo të spirales dyfishe.

           Prezenca e figurave zoomorfe është në paraqitjen e drerit  në Vlashnje dhe në Tren.

          Në realizimin e veprave të artit shkëmbor janë përdorur dy teknika, ajo e pikturimit me bojë të kuqe (Lepenicë-Vlashnje) e bojë të bardhë (Rubik, Bovillë, Tren) dhe teknika e incizimit e përdorur në Reç e Xibër.

          Midis shtatë realizimeve të artit shkëmbor ka edhe veçanti që shprehen në konceptimin e përmbajtjes dhe në cilësinë e realizimit. Kështu, piktura e Lepenicës veçohet për karakterin kompleks e monumental të saj dhe për mjeshtëri në realizim. Edhe piktura e Rubikut, me pak motive, ka një përmbajtje të thellë j. Vizatimi i Reçit jo vetëm për nga numri i madh i motiveve por edhe nga zgjidhja kompoziocionale vendosja e figurave në grupeka tё veçantat e veta  .

          Piktura e Vlashnjes ka të veçantë uniformitetin e simbolit të spirales të bërë në përmasa monumentale e cilësore, që nuk i ndeshim as në një nga pikturat e tjera.

          Piktura e Trenit veçohet nga të gjashtë pikturat e tjera, sepse është një kompozim, një skenë e plotë gjuetie  me figura reale, kalorësit me qentë, që ndjekim drerin. Si e tillë ajo përfaqëson fazën më të zhvilluar të artit prehistorik të realizuar brenda kritereve që kërkonte bërja e një vepre të artit shkëmbor.

*

          Për të kuptuar e interpretuar më mirë dhe për të datuar artin shkëmbor të vendit tonë, na vijnë në ndihmë elementet e përbashkëta që vihen re, të pranishme edhe në artin shkëmbor të vendeve të tjera. Gjeografikisht më afër është piktura e Lipcit, po jo vetëm kaq. Afëritë pёrkojnё në zgjedhjen e vendit (shkëmbit) për pikturim, në paraqitjen e figurave në siluetë (dreri), në praninë e figurave gjeometrike  etj., si dhe në realizimin me të njëjtën bojë të bardhë.

          Më në veri, në Bosnjёn Perëndimore është piktura e Zlijebit, gjithashtu e konceptuar e realizuar me të njëjtët parametra. Eshtë bërë në faqen e një shkëmbi ku shkohet me vështirësi e që ka në përmbajtje figura të njëjta antropomorfe si Lepenica, të kombinuara me ideograme dhe të bëra me bojë të bardhë.  Në territorin tjetër të Ballkanit (për aq sa e njohim) figurat antropomorfe të Lepenicës e Rubikut kanë analogji vetëm me figurat antropomorfe të Tsoga-rit në Maqedoninë greke.

          Me vlerë të veçantë janë padyshim ngjashmëritë me artin shkëmbor të Valcamonica në Italinë e Veriut, ku gjatë epokës së neolitit, eneolitit, bronzit e hekurit, lindi, u zhvillua e lulëzoi një art shkëmbor i përfaqësuar nga dhjetёra e mijëra motive e figura të thjeshta e të kompozuara, me skena nga më të ndryshmet. Dhe në këtë shumësi ideogramesh e piktogramesh të artit të Valcamonica gjejnë simotrat e tyre motivet e figurat e artit tonë shkëmbor si figurat  antropomorfe, figurat gjeometrike me shumë ndarje, përdorimi i simbolit të pikës, kryqi me krahë të barabartë, rrethi me shumë rreze, motivi i spirales dhe figura zoomorfe, si dreri dhe kali. Tërësia e këtyre ngjashmërive është shprehje e koncepteve mistiko-religjioze të përbashkëta, dëshmi e stadit të njëjtë të zhvillimit shoqëror.

          Piktura e Lepenicës, e Rubikut, e Bovillës, e Trenit, e Vlashnjes, incizimi i Reçit e i Xibrit, si edhe piktura e Lipcit dhe ajo e Zhlijebit karakterizohen nga një tog elementesh të përbashkëta, janë vepra të artit shkëmbor të bëra në kufirin kohor nga mijëvjeçari i katërt në mijëvjeçarin e parë p.e.re. Në vështrimin gjeografik të kohës antike, ato i takojnë territorit të Ilirisë së Jugut (Tab.VIII).

          Për përkatësinë ilire të pikturës së Trenit ne jemi shprehur dhe kemi argumentuar pikëpamjen tonë të mbështetur në karakterin ilir të kulturës së vendbanimit të Trenit, banorёt e të cilit kanë qenë krijuesit e saj. Studjuesit që kanë trajtuar pikturën e Lipcit, që i takon mijëvjeçarit të dytë e mijëvjeçarit të parë p.e.re, kanë shfaqur mendimin edhe për bartësit e saj. Sipas tyre ajo i takon një popullsie autoktone ilire ose protoilire e cila kishte vende të shenjta në qiell të hapur dhe tё tilla  ishin edhe vizatimet shkëmbore që i kanë rrënjët tek zakonet e vjetra autoktone (Garašanin  1968).

          Pikturat e Trenit dhe  tё Lipcit  janë krijime të popullsisë autoktone ilire. Veprat e tjera të artit shkëmbor, të cilat kronologjikisht janë më të herëshme, problemi i përcaktimit të bartësve të tyre dhe ai i një datimi më të cilësuar mbetet i diskutueshëm. Në një zgjidhje sa më të pranueshme të problemit na vijnë në ndihmë dy përfundime të rëndësishme historike e arkeologjike:

          -territori i Ballkanit Perëndimor gjatë  epokës së bronzit e tё epokës së hekurit u karakterizua nga një vazhdimësi kulturore dhe etnike, që, si rezultat edhe i  faktorëve të tjerё, çoi në formimin e kulturës e të etnosit ilir (Korkuti 2003).

          -veprat e artit shkëmbor janë krijime të popullsive me jetëgjatësi banimi në të njëjtat territore, d.m.th. të popullsive autoktone (në kuptimin relativ).

          Këto janë dy arësye që na mundësojnë të shprehemi se piktura e Rubikut, e Bovillës, e Vlashnjёs, si edhe incizimi i Reçit e i Xibrit, që u krijuan në territorin e Ballkanit Perëndimor, janë vepër e popullsisë protoilire, paleoilire ose e3 një substrati etnokulturor më të hershëm, të po atij territori ku në epokën historike jetonin ilirët e jugut.

*

*    *

          Arti prehistorik, në të gjithë format e tij që ka mundur të mbёrrijë deri në ditët tona është pjesё e memories sё popujve, e banorëve prehistorikё, është pjesë e evolucionit të shoqërisë njerëzore. Ai ashtu su edhe “muzika prehistorike (tingujt e harmonizuar) e ekzekutuar në fillim me gurë e pllaka guri, me guacka, me brirë, kocka a drurë të përpunuar, kanë qenë faktorë transfromues të shoqërisë. Arti dhe “muzika prehistorike”  bëjnë pjesë në rrënjët e qytetërimit, janë kapital intelektual i njerëzimit. Arti nuk fillon në epokën klasike po shumë më herët. Në Afrikë e Australi arti shkëmbor i ka fillimet 50000-40000 vjet më parë, në Europë (Francë, Spanjë) ai fillon rreth 30000 vjet më parë me kulturën Aringacien e Magdalenien, kurse  në Itali fillimet e kёtij arti i takojnë periudhës 12000-10000 vjet më parë me artin shkëmbor në Valcamonika (Italia e Veriut). Në Shqipëri, sot për sot, veprën më të hershme të artit shkëmbor kemi pikturën e Lepenicës, që i takon epokës së neolitit të vonë dhe eneolitit (afërsisht 3500-2500 p.e.re).

          Arti shkëmbor transmeton mesazhet e brezave të krijuar si grumbullim e përgjithësim i gjërave, i fenomeneve, i veprimtarive që janë përsëritur me mijra herë e nga shumë breza. Artisti anonim i ka shprehur ato në mënyra artistike në piktura a forma më të thjeshta, si piktograme, ideograme etj. Kështu në një formë apo në një tjetër, me figurat antropomorfe , me rrathët me shumë rreze, me spiralet, me figurat e shrregullta gjeometrike, me pikat e thjeshta, me vijat etj., njeriu prehistorik ka përgjithësuar një aspekt të veprimtarisë jetësore, mistiko-religjioze. Rrjedhimisht, atë që nuk ka mundur e  ditur ta “shkruaj”, e ka shprehur me figura, me rrathë, me vija, pra me simbole, të bëra me bojë apo të incizuara.

          Arti shkëmbor i epokës neolitike e pas neolitike ndryshon tërësisht nga arti i epokës paleolitike. Në epokën gjeologjike të holocenit (10.000 vjet më parë) vendin e figurave reale e tё pikturave “gjeniale” të Laskout (Francë) e zunë vizatimet abstrakte e skematike. Këto ndryshime filluan të duken qysh në periudhën e kulturës azilien, ku vendin e pikturave e zunë vizatime të thjeshta skematike, të cilat shumë studjues tentuan t’i interpretonin si shenja të shkrimit. Dhe sa më afër kohës së re aq më qartë duket perëndimi i artit të mrekullueshëm realist i paleolitit. Në shumë vende filluan të shihen shenjat e artit të ri të epokës së neolitit.

          Gjatë mijëvjeçarëve të epokës neolitike ndodhën ndryshime evolucionale në formë e në stilin e artit, të cilat vazhduan gjatë epokës së bronzit e të hekurit në tërë Evropën. Fillimisht ndryshimet u vёrejtёn  në artin ornamental e dekorativ. Këto u dukën shumë mirë në ornamentikën e enëve prej balte, në stilet e ndryshme të zbukurimit të qeramikës, ku mbizotëron ornamentika e linjave të drejta e gjeometrike, që plotësoheshin me linja vertikale, zikzake, spirale etj.

          Arti i ri shkëmbor zhvillimin e tij e njohu gjatë epokës së neolitit të vonë, epokës së bronzit dhe asaj të hekurit të hershëm. Ai ishte një arti i ri që kishte “gjuhën” e vet artistike të piktogrameve, ideogrameve, gjuhën e figurave gjeometrike, të simboleve universale, siç ishte, p.sh. rrethi , kryqi e spiralia për diellin, apo figura skematike antropomorfe e figurat e shrregullta me shumë ndarje e pika në mes.

          Midis studiuesve të artit shkëmbor ka pikëpamje e mendime nga më të ndryshmet në leximin dhe zbërthimin e mesazheve që ato transmentojnë nga thellësia e mijëvjeçarëve. Studjuesit kanë diskutuar shumë edhe për shkaqet e ndryshimit të madh, d.m.th., tё kalimit nga “arti plastik i njerëzve të epokës së akullnajave (paleolitit), në artin ideoplastik të epokës së holocenit (neolitit e vazhdim)”.

          Shkaku i vërtetë e themelor duhet kërkuar në rrënjët e ndryshimit të botёkuptimit tё  njerëzve, gjë që ishte e lidhur me kalimin nga ekonomia e gjuetisë, e mbledhjes së produkteve të gatshme, në lindjen e bujqësisë e të blegtorisë. Vërtetësinë e këtij shkaku e provon fakti që ata popuj që mbetën në stadin e paleolitit, d.m.th. të ekonomisë së gjuetisë e tё mbledhjes së produkteve, vazhduan të njëjtin art.

                                                *

          Në përfundim të “udhëtimit tonë “ nga Lepenica në Vlashnjë, në Rubik, në Reç, në Xibër, në Bovillë e në Tren, të “shoqëruar” me përshkrime të hollësishme dhe me shumë foto e skica, ju kemi njohur me një nga veprimtaritë më të spikatura të qytetërimit prehistorik, me veprat monumentale a përmendoret e pre e protohistorisë që gjenden në territorin e Shqipërisë. Ato, me gjuhën e njësuar të piktogrameve e ideogrameve, bartin nje mesazh të madh që na çon në përfundimin se;

·   Sa shumë gjëra të përbashkëta kishte midis njerëzve,

·   Sa shumë gjëra të prëbashkëta do të ketë në të ardhmen njerëzimi.

CONCLUSIONS

          The detailed description of the painting of Lepenica, Rubik, Vlashnja, the drawings of  Reçi, Xibri as well as the painting of Bovilla and Tren allow us to make some conclusions for all the works of rock art discovered in Albania.

·               These works have found all over Albanian territory and mainly in considerable altitude from the sea level. The position of the Lepenica shelter, Xibri’s rock and that of Bovilla are typical

·   There is a choice of location coming from a good working knowledge of the rock stratum. The paintings are applied on rocks that belong to the tertiary formations that are resistant to atmospheric agents and they form smooth sides as can be seen at the rock of Spile (Tren), Xibri, Reçi and Bovilla rock amongst others.

·   The selected rocks for the realization of the rock paintings are situated near settlements at a distance that can be easily traversed on special occasions for example; the rock of Spile is half kilometer away from Tren settlement, the painting of Vlashnja is situated 1,5 km away from the nearby settlements, the painting of Lepenica is some kilometers away from Velça cave.

·   We still do not have knowledge from the prehistoric settlements near the Rubik painting, that of Bovilla, Xibri, Reç. Taking into consideration the geographical spread, each of the rock art realizations belong to a certain region. The painting of Lepenica is situated in southwestern Albania, the painting of Tren in southeast, the painting of Bovilla in central, the Rubik painting in northwest; the Xibri incision in the Central Albania, the incision of Reç in northeast and the painting of Vlashnja few kilometers away the northeast border of Albania.

          These qualities; the selection of the place, the position of the rock and the sides or the shelter where the prehistoric human has accomplished the art work; were not random, but the result of the full knowledge of the surrounding area, selecting those rocks that were detached from the others because of the natural immensity. He knew to create a connection with the magnificence and force of the location and these are the book’s pages, libraries- the open temples where abstractedly he managed to apply, to bring to life, the mystic religious concepts, speaking with the language of monumental art with pictograms and ideograms.

          Considering the content, the motives and the means of expression, in ideograms, the rock art works of the Holocene period are similar or almost approximate. Therefore the circle with four or more radii, is the main ideogram that connects the works together.  It is present in Rubik, Reç, Xibër and Bovilla. The same is true of the cross motif realized in different measures in Reç, Xibër and Rubik.

          The anthropomorphic figure, which covers a central part in the painting of Lepenica, is central, even in the paintings of Rubik and partly in Reç incision.

The use of dots for the fulfillment of the figures is the pictogram encountered in Lepenica and Rubik .

The irregular geometric figures are pictograms which directly link Lepenica with Rubik and Reç. Traces of this pictogram are encountered in Reç as well. The painting of Vlashnja has some particular ideograms, with the spiral motive or the double spiral.

           The deer in the painting of Vlashnja and Tren shows the presence of the zoomorphic figure.

          In the accomplishments of the rock art two techniques were used; painting in a red color (Lepenica –Vlashnja), and the painting in white (Rubik, Bovilla, Tren) and the incision technique used in Reç and Xibër.

There are also some particularities between the seven realizations of rock art, namely the content concept and the quality of realization. Therefore the painting of Lepenica is distinguished for its complex and monumental character as well as for its proficiency. The painting of Rubik has a few motifs with a deep content. The drawing of Reç has its own peculiarities for the number of the motif, the compositional choice and the position of the shapes in groups.

          The uniformity and the spiral symbol carried out in monumental and qualitative measures are characteristic for the painting of Vlashnja, which are not encountered in any of the other paintings.

The painting of Tren is distinguished from the other six paintings because it is a composition of a full hunting scene with real figures, the horsemen with dogs that are chasing the deer. It represents the most developed phase of the prehistoric art realized within the criteria that the accomplishment of a rock art work requires.

*

          Some common elements present even in other countries’ rock art facilitate a better understanding, interpretation and dating of the rock art in our country.

The painting of Lipcit is geographically nearer, but not only this. The similarities coincides with the choice of the place to draw (the rock), in the display of the silhouette figure (the deer) and in the presence of geometrical shapes etc. and as well as being realized in a white color.

The painting of Zhlijeb, further to the north, in western Bosnia, has been conceived and realized under the same parameters.  It is applied on the rock’s side where a human can barely reach. It contains similar anthropomorphic shapes like the Lepinica painting combined with ideograms carried out in a white color. In the other territories of the Ballkans (as far as we know) the anthropomorphic shapes of Lepenica and Rubik have analogies only with the anthropomorphic figure of Tsogari in Greek Macedonia.

It is worth mentioning the similarities with the Valcamonica rock art in North Italy, where during the Neolithic, Eneolithic, Bronze and Iron Ages, was initiated and developed a dynamic and rock art, represented with tens and thousands of motifs, simple and complicated shapes with different scenes. Therefore among this plethora of ideograms and pictograms of Valcamonica art we find motifs and figure similarities with the rock art in Albania in the anthropomorphic and geometric shapes with a lot of allotments, the use of the dot symbol, the cross with equal arms, the circle with many radii, the spiral motive and zoomorphic shapes as with the deer and the horse.  All these similarities express common mystic –religious concepts, testimony of the same development period.

          The painting of Lepenica, Rubik, Bovilla, Tren, Vlashnja, incision of Reç and Xibër as well as the painting of Lipcit and Zhlijeb characterized by a number of common elements, are rock art works carried out in the period from the fourth millennium to first millennium B.C. In the geographical point of view of the ancient period, they belong to the territory of Southern Illyria (Tab.VIII).

          Concerning the attribution of the painting of Tren to an Illyrian cultural milleu, we have already expressed arguments regarding the Illyrian character of the culture of Tren settlement which is its likely source. The researchers who have investigated the painting of Lipci that belongs to the second and first millennium B.C suggested the same for its creators. According to them this Illyrian and protoillyrian autochthonos population had sacred places, represented in some cases by rock drawings deriving from ancient customs (Garašanin 1968).

          Since the painting of Tren and Lipci were creation of an Illyrian population, for other works of rock art, which are chronologically earlier, the problems of the determination of their authors and the dating are still questionable. Two important historic and archeological conclusions make it easier to find an acceptable solution:

          -the territory of the Western Balkans during the Bronze and Iron Ages were characterized by a cultural and ethnic continuity, as a result of other factors; lead to the formation of the culture of the Illyrian ethnos. (Korkuti 2003).

          -the works of rock art are creations of the populations of in the same territory, that is the of the autochthonos populations.

These are the two reasons that enable to state that the painting of Rubiku, Bovilla, Vlashnja, the incision of Reç and Xibri, that were created in the territory of western Balkan, are creations of the protoillyrian or paleoillyrian population or of an earlier ethno cultural substratum of the same territory where the southern Illyrians lived during the historic period.

*

*        *

          Prehistoric art, in all its forms, that has survived until today is part of our collective memory. Like “prehistoric music” (the harmonized sounds), which in the in the beginning was performed with stones and slabs, with shells, with horns, processed bones or wood, it has been a factor in the transformation of society. Art and “prehistoric music” are part of the basis of civilization and human’ intellectual capital. Art began earlier than the classical period. In Africa and Australia rock art has its origin 50000-40000 years ago, In Europe (France and Spain) it begins about 30000 years ago with the Auringacian and Magdalenian cultures, while in Italy the early stages of rock art, 12000-10000 years ago, commenced with the rock art in Valcamonica (North Italy). In Albania, the painting of Lepenica is the most ancient rock art work that belongs to the period of Late Neolithic and Eneolithic (approximately 3500-2500 B.C).

          Rock art transmits the messages of the generations who created it as a gathering and generalization of the things, phenomena and activities that were repeated by many generations and the anonymous artist has expressed those in artistic way in paintings or in simpler forms as pictograms and ideograms. Therefore in one form or another with the anthropomorphic figure, with the circles with many radii, with the spirals, irregular geometric shapes, with simple dots, with the lines, the prehistoric human has generalized an aspect of vital, mystic–religious activity, consequently that what he could not “write” he expressed with painted or incised figure, circles, symbols.

          The rock art of the eneolithic and later Neolithic periods totally differs from the art of the Paleolithic period. In the geological period of Holocene (10000 years ago) the real shapes of the Lescaux (France) “genius ” paintings were replaced with abstract and schematic drawings. These changes appeared in the period of the Azilien culture, where the paintings were replaced with simple schematic drawings, which many scholars attempted to interpret as writing. After the wonderful Paleolithic art disappeared, in some places appeared signs of the development of a new Neolithic art.

          During the Neolithic period, some evolutional changes in form and style were noticed, which continued after the Bronze and Iron Ages through all Europe. In the beginning the changes were noticed in ornamental and decorative art.

          The new rock art culminated during the late Neolithic, Bronze, and early Iron Ages. It was a new art that has its own artistic “language” of pictograms, ideograms, the language of the geometric shapes, universal symbols, like the circles, cross and spiral for the sun, or the schematic anthropomorphic figures and irregular shapes with many divisions and dots in the middle.

          Scholars of the rock art have different opinions on the understanding of the messages that they transmit. The reasons for the huge change in style have been discussed as well, that means, the transition from plastic art of the humans of the glacier period (Paleolithic) to the ideoplastic art of the Holocene period (from the Neolithic period onwards)

          The main and fundamental cause should be searched in the basis of a people’s mentality that was itself related to the transition from the economy of hunting and gathering of the end-products to the development of agriculture and farming. The truth of this cause is proved by the fact that the Paleolithic population, that is the economy of hunting and food gathering, contributed to a single style of art.

*

          In the end of “our journey” from Lepenica to Vlashnja, in Rubik, in Reç, in Xibër, in Bovilla and Tren, accompanied with detailed descriptions and many photos and sketches, we have represented one of the most prominent activities of the prehistoric civilization, with the monumental works or memorials of pre and protohistory found in Albanian territory. They, with their integrated language bear a great message  namely that:

          -How many things in people had in common .

          -How many things in common people will have in the future.

-   ·   -